Deyimler - Slayt - PDF Ders Notu

Deyim Nedir?

İki veya daha fazla sözcükten oluşan ve bu sözcüklerden en az birinin mecaz anlam taşıdığı kalıplaşmış kelime gruplarıdır.

Örnek:

Bütün hayalleri suya düştü.
Duyduklarım kafamı karıştırdı.
Laf ebesi herkese tek başına yeter.
Patronun gözüne girmek için neler yapmadı ki…

Deyimlerin Özellikleri

1. Kalıplaşmış sözcük gruplarıdır. Herhangi bir sözcüğü değiştirilemez. Değişirse anlatım bozukluğu olur.

Örnek:

Odayı hallaç pamuğu gibi dağıtmıştı. şeklinde kullanım yanlış olur. Çünkü deyim hallaç pamuğu gibi atmaktır.
Hep hazır istiyorsun, armut piş önüme düş! şeklindeki bir kullanım yanlıştır. Deyim armut piş ağzıma düş’tür.

2. Genel olarak mecaz anlam taşırlar. Tamamen gerçek anlamlı bazı deyimler de vardır.

· Okul sıralarında yıllarca dirsek çürüttük. (Mecaz)
· İnsan herkesle etle tırnak olamıyor. (Mecaz)
· Saatlerce konuştuk ama sadece havanda su dövdük. (Mecaz)
· Çocuk yaptıklarına bin pişman! (Gerçek Anlamlı)
·O an annemle göz göze geldik. (Gerçek Anlamlı)

3. Deyimler bir durumu anlatmak için kullanılırlar. Ders vermez, hüküm bildirmezler. Atasözleri ise öğüt verir.

Konuşmasında bize çamur atmak onun huyudur.
Yine denizi geçtik ama çayda boğulduk.
Günlerce doluya koydum almadı, boşa koydum dolmadı.
Tosya’ya pirince giderken evdeki bulgurdan olduk.

4. İki veya daha fazla sözcükten oluşan sözcük grubu halinde deyimler olduğu gibi az da olsa cümle halinde deyimler vardır. Atasözleri ise cümle halindedir.

Üzerine yıkmak
Tozu duman katmak
Söz vermek
Rest çekmek
Dostlar alışverişte görsün.
Hangi dağda kurt öldü?
Adet yerini bulsun.

Dikkat

Dilimizde binlerce deyim bulunmaktadır. Bunların hepsini bilmek mümkün değildir. Ancak deyimler konusundaki bilgimizi artırmanın yolları vardır.

Sınavlarda genellikle yaygın bilinen deyimler seçilir.
Yorum yeteneğimizi artırarak daha çok deyim hakkında fikir yürütebiliriz.
Zaman zaman Deyimler ve Atasözleri sözlüğünü karıştırabiliriz.
Bu konuda çıkmış soruları çözebiliriz.
Karşımıza çıkan deyimler hakkında yorumlar yaparak zihnimizde kalıcı hale getirebiliriz.
Çok okuyarak birçok konuda olduğu gibi deyimlerde de anlayışımızı geliştirebiliriz.
Dilimizde binlerce deyim bulunmaktadır. Bunların hepsini bilmek mümkün değildir. Ancak deyimler konusundaki bilgimizi artırmanın yolları vardır.

Bazı Deyim Örnekleri

Anne Baba İle İlgili Deyimler

ana baba bir: aynı anne ve babadan olan.
ana baba eline bakmak: ana ve babanın verdiği para ile geçinmek.
ana baba yavrusu: nazlı büyütülmüş çocuk.
ana bir, baba ayrı: anaları bir, babaları ayrı olan (kardeşler).
ana rahmine düşmek: anadan doğmuşa dönmek (anadan yeni doğmuş gibi olmak)
1) dertsiz, tasasız bir duruma gelmek; 2) günahlardan arınmış duruma gelmek.
analı kuzu, kınalı kuzu: 1) her işi yolunda giden; 2) annesi sağ olan çocukların mutluluğunu anlatan bir söz.
anam babam: içtenlik bildiren bir söz: Bilir miyim ben anam babam!
anan yahşi, baban yahşi: birini, bir işe razı etmek için onu övmek amacıyla söylenen bir söz.
ananın (anasının) ak sütü gibi (helal olsun): 'anamın sütü bana nasıl helal ise bu da sana öyle helal olsun' anlamında kullanılan bir söz.
anası turp (sarımsak), babası şalgam (soğan): hlk. ne olduğu belirsiz kimselerin çocuğu.
anası yerinde: anne gibi kabul edilen (kadın).
anasından doğduğuna bin pişman: 1) çok tembel, üşengeç; 2) canından bezmiş.
anasından doğduğuna pişman olmak: çok eziyet görmek, çok üzülmek, bezdirilmek.
anasından emdiği süt burnundan (fitil fitil) gelmek: bir işi yaparken çok sıkıntı çekmek.
anasından emdiği sütü burnundan getirmek: birine bir iş yaptırırken çok sıkıntı çektirmek
anasını eşek kovalasın: kaba sözü edilen kimse veya iş için bıkkınlık, dikkate almama ve umursamama anlatan bir söz.
anasını sat! (satayım!): hlk. 'önem verme (vermem), aldırma (aldırmam), umursama (umursamam)!' anlamında kullanılan bir söz.
anasının gözü: argo çok kurnaz, çok açıkgöz, dalavereci, hinoğluhin.
anasının ipini satmış (pazara çıkarmış): ipsiz, kendisinden her türlü soysuzluk beklenebilen (kimse).
anasının kızı: her yönüyle annesine benzeyen kız çocuğu.
anasının körpe kuzusu: pek küçük kucak çocuğu.
anasının nikâhını istemek: bir şeye değerinden çok para istemek.
anasının oğlu: her yönüyle annesine benzeyen erkek çocuğu.
baba değil, tırabzan babası: çocuklarına karşı babalık görevlerini yerine getirmeyen, onlara hayrı olmayan baba.
babalık fırın has işler: babasının parası ile geçinenlere sitem olarak kullanılan bir söz.
babana rahmet: tkz. yapılan bir iş, bir davranış karşısında 'Allah senden razı olsun.' anlamında kullanılan bir söz.
babasının (babalarının) çiftliği: bir malı veya kuruluşu yalnızca kendi çıkarlarına araç yapanlar için kullanılan bir söz.
babasının hayrına: hiçbir çıkar gözetmeksizin: Herkes babasının hayrına çalışmıyor ya!
babasının kızı: her yönüyle babasına benzeyen kız çocuğu.
babasının oğlu: her yönüyle babasına benzeyen erkek çocuğu.
babasız oğlan doğurmak: bir işte aşırı zorluk, büyük güçlük çekilmesine rağmen başarılı olmak.
(biri ötekinin) babasına rahmet okumak: hakkında iyilik düşünmemek.
ha babam de babam: durmaksızın, sürekli.
ha babam (ha): 1) karşısındakinin çabasını artırmak için kullanılan bir söz; 2) sürekli olarak, durmadan.
her gördüğü sakallıyı babası sanmak: şaka görünüşe aldanmak.
hık demiş (anasının veya babasının) burnundan düşmüş: 'her durumuyla birine çok benziyor' anlamında kullanılan bir söz.
öp babanın elini: beklenmedik, elverişsiz bir durum karşısında 'şimdi ne olacak?' anlamında kullanılan bir söz.

Deyimler Konu Testleri

1. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde “sokak” sözcüğü deyim içinde kullanılmamıştır?

A) Patlamayı duyan herkes gece yarısı sokağa döküldü.
B) Bu kitaplar sokağa atsan beş-on bin lira eder.
C) Konağın sokak kapısı, büyük bir gürültüyle açıldı.
D) Savaşla ilgili gelişmeleri sokaktaki adam endişeyle izliyor.
E) Kimse canını sokakta bulmadı, herkes güvenliğini düşünür.

2. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde deyim asıl biçimine uygun kullanılmamıştır?

A) Bazı ülkelerde suçlular, eli kolu serbest dolaşabilmededir.
B) Ülkemiz bazı sorunlarla, dile kolay, 20 yıldır uğraşıyor.
C) Zarar göreceğini anladığı anda, hemen ağız değiştirir.
D) Çocukları hakkında olumsuz bir şey söylerseniz, bu adamın bam teline basmış olursunuz.
E) Güvenlik konusunu beylik sözlerle geçiştirmek çok yanlış olur.

3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde verilen durum, “ağzı açık kalmak” deyimiyle uyuşmamaktadır?

A) Eski okul arkadaşımı karşımda görünce gözlerime inanamadım.
B) Yaşadıklarını bana anlatınca neredeyse küçük dilimi yutacaktım.
C) Birden gelen, beklemediği bu mutlu haber karşısında şaşırıp kalmıştı.
D) Onun bu soğukkanlılığı doğrusu bizi hayrete düşürmüştü.
E) Babası yanımıza gelince zavallının eli ayağı titremişti.

4. Yakalanmak, eline düşmek anlamında (I)”pençesine düşmek” deyimi; yenilgiyi kabul etmek anlamında (II) “pes etmek” deyimi; yoluna girmiş bir işi bozmak anlamında (III) “pişkinliğe vurmak” deyimi; bir kimse ile alakayı kesmek anlamında (IV) “selamı sabahı kesmek” deyimi; kendini huzurlu hissetmek anlamında (V) “rahat nefes almak” deyimi kullanılır.

Yukarıdaki parçada numaralanmış deyimlerden hangisi, kendinden önce verilen açıklamaya uygun değildir?

A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.